Kitap Kısıtlı Erişim

Alacahisar Köstendil Üsküp ve Vulçıtrın Sancaklarında Madencilik (ÜSKÜP NEZARETİ, LON KUYUCULARI ve LONİK BEDELİ)

2019    Kul, Eyüp

Dünyanın en zor iş kollarından biri olarak tarif edilen madencilik, insan hayatının olmazsa olmazları arasında bulunmasının yanı sıra, devlet ve milletlerin kaderini değiştiren bir metadır. Türk tarihinin en önemli destanlarından biri olan Ergenekon destanı bunun güzel bir örneğini oluşturur. Dünyanın pek çok bölgesinde siyasî, iktisadî, sosyal ve kültürel etkisi büyük olan madenler, tarih boyunca Balkanlar üzerinde farklı millet ve devletlerin egemenlik mücadelesini şekillendiren ana gelir kaynaklarındandır.

Osmanlı hâkimiyeti altında Balkanlardaki madenlerin akıbeti hususunda yapılan çalışmalar, bilinenin aksine çok sayıdadır. Özellikle Üsküp nezaretinin hâkim olduğu sahada çok önemli eserler kaleme alınmıştır. Ancak bu eserlerin hiçbiri nezaretin yapısını tam olarak ortaya koyamadığı gibi madenci taifesinin çalışma usullerinden biri olan lon kuyucuları hakkında da literatürde eksik ve yanlışlıkların tekrar edilmesine neden olmuştur. Osmanlı Arşivi’nde binlerce arşiv vesikası olan konu ile ilgili bir eserin kaleme alınması elzem olmuş, bu doğrultuda bu eser kaleme alınmıştır. 

Eser bir giriş ve dört bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde madencilik hakkında genel bilgiler verilmiş olup arşiv vesikaları, seyyahlar ve kroniklerle madenciliğin zor bir meslek kolu olduğu üzerinde durulmuş, Makedonya’da bulunduğum süre içinde nezaret alanlarına yaptığım seyahatlerden elde edilen gözlemler de bu kısımda aktarılmaya çalışılmıştır. Eserin birinci bölümünde nezaretin yapısı ortaya konulmuş, sınırları tespit edilerek nezaret sahasında yer alan mukataalar hakkında detaylı bilgiler verilmiştir. İkinci bölüm, nezaretin yetkilisi, işlerin kontrolünü yapan nazıra ayrılmış, nazır hakkında genel malumat verilerek nasıl bir görevli olduğu belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca nezaretin ihale sürecinde belirlenen serbestiyetlik ilkesinin nezaret sahasındaki sonuçları değerlendirmeye alınmıştır. Kadılar, Vulçıtrın ve Üsküp sancakbeyleri ile Rumeli valisinin konumu ve zaman içinde ortaya çıkan dönüşümler açıklanmıştır. Üçüncü bölüm nezaretin yıllık bilançosunu vermektedir. Tabi ki buradaki rakamlar nezaretin gerçek değerini ortaya koymamakta, sadece hazineye giren veya hazine adına yapılan ödemeleri ihtiva etmektedir. Bu bölüm içinde, ayrıca nezaretten kalelerde görevli askerlere yapılan mevâcib ödemeleri, cami, hademe ve duacı vazifesinde bulunanlara yapılan havaleler hakkında detaylı bilgi verilmiştir. Dördüncü ve son bölümde ise nezaretle birlikte teşekkül eden lon kuyucuları ile lonik baştinelerinin / çiftliklerinin yüzyıllar içinde geçirdiği değişimler ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmiştir. Lon kuyucuları ve lonik bedelin tahsil edildiği yerler ve bu tahsilatın iktisadî yapısı ortaya konmuştur.   

Nezaret ve lonik ile ilgili Osmanlı Arşivi’nde bulunan binlerce belge ve defterin incelenmesi, yaklaşık 300 yıldan uzun süren belgelerin takip edilmesi takdir edilir ki uzun zaman almıştır. Dolayısıyla lonik bedelinin seyrinin doğru olarak ortaya konması için bu çalışma sırasında birçok kişinin desteğine başvurulmuştur. Bu kişiler arasında her daim yanımda olan, desteğini sözlerle ifade edemeyeceğim hocam Prof. Dr. Mehmet İnbaşı’nın ayrı bir yeri vardır. Yine Tubitak projesi için beni Makedonya’ya davet eden, 5 Ekim 2016-5 Ağustos 2017 ile 16 Haziran-13 Eylül 2018 tarihleri arasında bulunduğum Üsküp / Makedonya’da, başta Makedonya’daki kütüphane ve arşivler olmak üzere Balkan coğrafyasındaki diğer hoca ve enstitülerle irtibat kurmamı sağlayan, Makedonya’da bulunduğum süre içinde bana bir aile üyesi olarak davranan Makedonya Milli Tarih Enstitüsü müdürü değerli hocam Prof. Dr. Dragi Gjorgiev’e müteşekkirim. Lonik kelimesinin etimolojisi hakkında zamanını ayırarak katkı veren ve her daim güler yüzünü eksik etmeyen Makedonya Dili Enstitüsü’nden Prof. Dr. Svetlana Davkova-Gjorgieva’ya kalbi şükranlarımı sunarım.

Misafir öğretim üyesi olarak bulunduğum Makedonya Milli Tarih Enstitüsü personeli ve hocalarına ayrı ayrı teşekkürlerimi sunmak isterim. Her talebimi içtenlikle yerine getirmek için büyük destek sundular. Ayrıca Makedonya Bilimler Akademisi (MANU) Kütüphanesi çalışanları, araştırmalarımda kütüphaneden sınırsız olarak istifade etmem için her türlü kolaylığı sağladılar.

Araştırma sırasında her sıkıştığımda yardımını esirgemeyen, Makedonya Devlet Arşivi personeli ablam Nebahat Ruşid ve diğer çalışanlar ile Makedonya’da bulunduğum sürede arabasıyla köy köy gezdirip coğrafyayı tanımama vesile olan ve araştırmalarıma yardım eden Türkiye Cumhuriyeti Üsküp Büyükelçiliği çalışanlarından Evlad-ı Fatihan torunu değerli kardeşim Cengiz Kurt’a müteşekkirim. Ayrıca kütüphane çalışmalarım sırasında desteklerini gördüğüm değerli dostum Natalija Coneva’yı da burada anmak isterim.

Konunun detaylı olarak açıklanabilmesi, Balkan madenciliği ve lonik ile ilgili yapılmış olan çalışmaların belirlenmesi için Sırbistan, Bosna-Hersek ve Kosova’da çeşitli araştırmalar yapılmıştır. Bu araştırmalarım sırasında Kosova’da yer alan Priştine Tarih Enstitüsü hocalarından Agron İsa İslami ve Mead Osmani’ye; Sırbistan’da Belgrad Tarih Enstitüsü hocalarından Balkan madenleri ile ilgili kıymetli eserleri olan Prof. Dr. Srdjan Katic’e, yine aynı enstitü de görevli, kaynak temininde her daim yanımda olan Aleksandar Jakovljevic’e ve Dragana Amedoski’ye; Bosna-Hersek’deki Sarajevo Üniversitesi Oryantal Enstitüsü hocalarına ve adı geçen enstitülerdeki kütüphane görevlilerine müteşekkirim. Araştırmalarımın en kısa sürede tamamlanması adına kütüphanelerin tüm imkânlarını kullandırdılar, yardımlarını esirgemediler.

Bu çalışmanın ortaya çıkmasında hiç kuşkusuz Osmanlı Arşivi’nin yeri kelimeler ile anlatılamaz. İstanbul ve Ankara’da gişeden araştırma salonuna kadar tüm personele sundukları kolaylıklar için ayrı ayrı teşekkürü bir borç bilirim. Arşiv personellerinden Dr. Mustafa Küçük, Dr. Mustafa Çakıcı, Yusuf İhsan Genç ve Ayten Ardel’i de burada anmaktan mutluluk duymaktayım. Çalışma TUBİTAK tarafından 1059B191601443 nolu proje kapsamında üç aylık bir süre için desteklenmiş olup böyle bir imkândan faydalanmamı sağladıkları için kuruma müteşekkirim.

Yazım sırasında karşılaştığım sorunları aşmak için konunun uzmanlarından destek alınmıştır. Bu kişiler arasında güler yüzü ve misafirperverliği ile saatlerini ayıran, e-posta ile danıştığım vakitlerde açıklayıcı bilgilerle kitabın şekillenmesinde büyük emeği olan değerli hocam Marmara Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Erol Özvar’a kalbî şükranlarımı sunmak isterim. Yine sorularıma içtenlikle cevap veren, bedelin kaldırılması ile ilgili uyarıcı nitelikte değerli bilgiler sunan Prof. Dr. Ali Akyıldız ile danıştığım konularda desteğini esirgemeyen Prof. Dr. Muzaffer Doğan hocalarımı burada anmaktan mutluluk duymaktayım.