Dergi makalesi Açık Erişim

TOPLUMSAL CİNSİYET BAĞLAMINDA KADIN ÂŞIK VE DENGBEJCİLER

2021    Pınar ŞAHİN

Toplumsal cinsiyet rolleri, en temelde kadın ve erkek olarak ikiye ayrılır. Birey; içinde yaşadığı topluma karşı görev ve sorumluluğu olan, sosyal ortamda bunları yerine getiren kişidir. Sosyal ilişki ve sosyal sistemler; toplumsal temel denilen oluşum içerisinde birçok unsuru içine alan geniş bir ortaklık bütünüdür. Toplumsal yapı, göreceli denge ve birliğinin yanı sıra çeşitli zıtlıklar, çatışmalar ve eşitsizlikleri de bünyesinde barındırır. Bu anlamda biyolojik olarak kadın cinsiyetine karşılık toplumsal olarak üretilen ‘kadınlık’ rolü, başlıca örnek olarak varlığını sürdürmektedir.

Toplumun her yaşam ve faaliyet alanında olduğu gibi müzikte de toplumsal cinsiyetin getirdiği zorunlu roller karşısında sorunlar, ayrımlar meydana geldiği görülmektedir. Müzikteki kadın olgusunun da müzikteki erkek olgusuna kıyasla daha aşılması zor ve kalıcı sorunlar halinde karşımıza çıkmaktadır. Müzik yaşam da bir araç rolü üstlenmektedir. Aynı zamanda toplumlararası kültürel bir köprü niteliği taşımaktadır. Kültür taşıyıcısı konumunda olan bir diğer olgu da halk sanatçıları, âşık ve dengbejlerdir. Bunlar halk kültürünün sonraki kuşaklara aktarılmasında önemli bir rol oynamaktadır. Bulunduğu toplumun görüşlerini, yaşadığı olayları, gelenek göreneklerini, kültürlerini taşıyan ve yaşatan bu bireyler içerisinde kadın âşık ve dengbejlerin rolü büyüktür.

İki farklı gelenek olarak görülen âşıklık ve dengbej geleneği toplumsal olarak ele alındığı zaman ortak bir paydada buluştukları görülmüştür. Dengbej geleneğine başlamadan önce de Âşıklık Geleneğinde olduğu gibi belli başlı aşamalardan geçmenin gerekliliği saptanmıştır. Dengbeje başlamanın başlıca aşamaları ve önemli hususlarından bazıları şöyledir; sesin güzel olmasını engelleyecek bir sağlık sorununun bulunmaması, yaşanılan her olayı algılayıp, anlamlandıracak kadar bir biyolojik güçlü hafızaya ihtiyaç duyulmasıdır. Dengbejler ile âşıkların toplumdaki rolleri ve görevleri hemen hemen aynıdır. İcra ortamları, ele aldıkları konularda da benzerlik göstermektedir. Dengbej icrası aslında çoğunlukla beden ve ruh arasında olduğu öngörülmüştür. Dengbej de ruh, göz ve çok iyi bir söz sanatı kullanımı ortak şekilde çalışmaktadır.

Âşıklık geleneğinde olduğu gibi, dengbej geleneğinde de usta-çırak öğrenimi mevcuttur. Burada da toplumsal kurallar ve yaşam biçimi kaynaklı kadın dengbejciler icra ortamlarından mahrum kalmış ve kendilerini geliştiremedikleri saptanmıştır. Toplumsal cinsiyet bağlamında kadın âşıklar ve kadın dengbejciler toplumun onlara yüklediği roller karşısında sanatta yetersiz oldukları, bu yetersizliklerine rağmen âşıklık geleneğin de ve dengbej geleneğin de kadının önemli bir yere sahip olduğu saptanmıştır.

Bu çalışmada; teorik anlamda toplumsal cinsiyetin kurgulandığı kadınlık olgusu tanımlanacaktır. Ardından âşıklık ve dengbejlik geleneği tüm yönleri ile ele alınarak, her iki gelenekte de kadının rolüne yer verilecek; bu geleneklerin benzerlik ve farklılıkları ortaya konulacaktır.